Jevreji u Bosni i Hercegovini i dolazak Jevreja u Sarajevo

Naseljavanje sefardskih Jevreja na tlo Bosne i Hercegovine išlo je većim dijelom iz pravca Turske, Egeja i Albanije, pa preko Makedonije, Bugarske, Rumunije i Srbije, a manjim dijelom iz pravca Italije i Mletačke republike.

U “Jevrejskoj enciklopediji” autora M. Franca, za godinu dolaska Jevreja u Bosnu uzima se 1575. i to zauzimanjem don Jozefa Nasija, špansko-jevrejskog dostojanstvenika na dvoru sultana Selima II i njegove tetke done Grazie.

Prvi pisani dokument koji govori o Jevrejima u Sarajevu je dokument u zapisniku sarajevskog suda iz 1557. godine. Tu je zabilježeno da je iza smrti pisara – katiba Jusufa ostalo duga u iznosu od 1.852 akče. Taj novac pokojnik je bio dužan bojadžiji Hasanu i jednom Jevreju. Ovaj podatak upućuje na činjenicu da se pomenuti Jevrej bavio najvjerovatnije bankarskim poslovima, te da je davao novac u zajam.

I u drugom sačuvanom sarajevskom sudskom zapisniku iz 1565. godine spominju se Jevreji kao trgovci čohom i sahtijanom. Prvi Jevreji u Sarajevu bili su nastanjeni u Sagrakči Hadži Mahmudovoj mahali, u narodu poznatijoj pod imenom Ulomljenica, a koja je obuhvatala dio Sagrdžija, Ulomljenicu i dio današnje Toromanove ulice.

Krajem 16. vijeka veliki vezir Sijavuš – paša, sagradio je veliki han tzv. Sijavuš – pašinu dairu, koju su Jevreji nazivali Kortiž, a ostali građani Velika avlija. Ovaj objekat podignut je kao vakuf, vezan za Sijavuš – pašine zadužbine i njegovo potomstvo u Istanbulu i poklonio Jevrejima da tu stanuju. Ova nastanba bila je smještena u blizini sarajevske čaršije, a uz nju je nešto kasnije sagrađen i Stari jevrejski hram. Taj prvi sakralni objekat sarajevskih Jevreja Sefarda nazvan je još i “II Kal Grandi” (bos. Veliki hram). Po svojoj koncepciji ovaj hram podsjeća na hramove daleke Španije. Sijavuš – pašin han, mada u početku mjesto najveće koncentracije Jevreja, nije nikada poprimio oblike klasičnog geta kao što je bilo slučajeva na zapadu. Vrata “Velike avlije” nisu se nikada zaključavala, a jevrejski trgovci imali su svoje dućane u sarajevskoj čaršiji i bili članovi pojedinih esnafa. Ova jevrejska nastanba je izgorila 8. augusta 1879. godine u velikom požaru koji je zahvatio sarajevsku čaršiju i njenu okolinu. Prema savremenicima, pred njen nestanak ova zgrada je imala 46 soba. To je bio prvi primjer kolektivnog stanovanja u Sarajevu.

Kratka hronologija Jevrejske zajednice u Bosni i Hercegovini

1492. godine Jevreji su protjerani iz Španije.

1496. godine Jevreji su protjerani iz Portugala.

Početkom 16. stoljeća Jevreji izbjegli iz Španije i Portugala naseljavaju se uglavnom u zemljama pod Otomanskom upravom. Neki jevrejski trgovci dolaze u Bosnu.

1551. nekoliko jevrejskih porodica naselilo se u Sarajevu. Moguće je da su neki trgovci Jevreji došli desetak godina ranije.

1565. g. Jevreji osnivaju opštinu u Sarajevu.

1581. Prva poznata nastamba Jevreja u Sarajevu bila je Sagrakči Hadži Mahmudova mahala (Ulomljenica), a prva dokumentovano zajamčena nastamba bio je zaseban objekt, Sijavuš-pašina daira, koju su Jevreji nazivali Kortižo i Kortižiko, a drugi Velika avlija, zbog njena izgleda ili Čifuthana, zbog njenih stanovnika. U jednom kasnijem sidžilu (br 4, str. 85 u Gazi Husrevbegovoj biblioteci), nastalom 1728-29. godine, stoji: “Godine 989 (1581.) Sijavuš-paša, bivši rumelijski beglerbeg, bio je nekim važnim poslom u Sarajevu. Toga vremena Jevreji Sarajeva živjeli su u nekoliko mahala, a, uistinu, taj milet bio je prljav i nedisciplinovan, pa je više puta izbijao požar među njima. Zbog toga su ugledni ljudi (ajani) zamolili rečenog pašu da napravi uslugu i da Jevreje preseli i udalji iz muslimanskih mahala. Na to je paša, stojeći na pragu pomaganja muslimanima, a istodobno vodeći računa i o tome da ne razbije srca spomenutog mileta, poslije obavljenog dogovora, dao da se za sarajevske Jevreje sagradi jedan poseban veliki han i taj han zaviještao je kao vakuf vezan za njegovo potomstvo. Istodobno je dao dozvolu za gradnju sinagoge”. Iako paša, koji je porijeklom bio Hrvat, nije po svom nahođenju mogao izdati dozvolu za izgradnju bogomolje, jer je takvo šta mogao odobriti samo sultan, ipak stoji činjenica da je dozvola izdata i da su Jevreji ipso facto takvo odobrenje tražili, a time potvrdili da su se stalno nastanili u Sarajevu.

Trgovci koji su isprva dolazili u Sarajevo nisu odmah planirali da se u gradu i nastane, a kako su bili zauzeti praktičnim poslovima, nisu mnogo držali ni do pisanih svjedočanstava o svojim aktivnostima, ali onog trenutka kada je izgrađena sinagoga bilo je jasno da su Jevreji izabrali Sarajevo za trajno utočište.

Što se tiče zajedničke nastambe, ona nikada nije dobila karakter klasičnog geta. U njoj se vrata nisu zatvarala, u njoj bogatiji Jevreji nisu stanovali, a oni siromašniji se mogli, ako bi se domogli kakvih para, iseliti u bilo koji dio grada. Zeki-efendija čak smatra da su izgradnju ovakve nastambe tražili sami Jevreji, kako bi stanovali bliže jedni drugima i da bi se mogli lakše okupiti “prilikom svečanosti, zaruka i smrtnih slučajeva” (La Alborada, No 18, str. 74), čemu u prilog ide i činjenica da su u Sarajevu u doba nastanka Sijavuš-pašine daire sve nacionalne skupine živjele podvojeno, “među svojima”. Tako je bilo sve do 8. augusta 1879. godine, kada je nastamba nestala u velikom požaru što je izbio u starom dijelu grada.

1602. Dželali Hasan-paša upravlja Bosnom. Neki od jevrejskih trgovaca napuštaju Bosnu, ali se vraćaju kada je paša smijenjen i pogubljen. (vjerojatno 1606). Gazi Hasan-paša naređuje Jevrejima da se konačno nasele ili napuste zemlju.

1614. Baltadži Mehmed-paša postavljen je za guvernera. Dešava se povratak jevrejskih porodica iz Dubrovnika i Mađarske.

1623. Samuel Baruh iz Soluna imenovan je prvim rabinom u Sarajevu. Bio je rabin do 1649. godine.

1630. Staro jevrejsko groblje. Najstariji nadgrobni spomenik je onaj rabina Baruha. A groblje je paradoksalni dokaz života jedne skupine. Kada groblje postane tvoje, grad je tvoj. Nema više selidbi. Da li je slučajno posljednji ukop na Starom groblju bio Isaka Samokovlije, pisca koji je opisao život jevrejske zajednice?

1665. U Smirni Šabatej Cevi (1626.-1676.) oglašava da je on Mesija. Polemika između u Sarajevu rođenog rabina Nehemija Hija Hajona, Cevijevog sljedbenika, i rabina hahama Cevi Hirša (Cevi Aškenazi, 1658.- 1718.), koji je bio sarajevski rabin od 1686. do 1689.

1686. u Bosnu dolaze Jevreji iz Budima.

1691. Rabin Haham Isak Zevi (do 1716.)

1697. U oktobru princ Eugen Savojski zapalio Sarajevo. Prvi pinhas vjerojatno izgorio u požaru.

1713. Banjalučki jevrejski trgovci traže da Francuska imenuje jednog od njih za trgovačkog konzula grada

1716. Rabin Šem – Tov Cevi (do 1732).

1720. Novi Pinhas, produžetak prvog, koji je vjerovatno uništen u požaru 1697.

1731. Jevrejska zajednica u Sarajevu inaugurirala najstariji do danas sačuvani statut.

1765. rabin David Pardo osniva Ješivu u Sarajevu.

1768. Sinagoga Il Kal Santo sagrađena u Travniku. Iste godine Jevreji dobijaju svoju višu talmudsku školu “Ješiva”, koju je osnovao čuveni rabin David Pardo.

1781. Rabin Isak Pardo (do 1810.)

1788. Veliki požar u Sarajevu, u kome je izgorila i sinagoga.

1794. Hasamudin-paša naređuje koje boje i vrste odjeće može nositi raja. Sultan odobrava rekonstrukciju sinagoge.

1806. Početak rekonstrukcije sinagoge u Sarajevu

1815. Rabin Moše Danon

1818. Jevreji u Travniku optuženi za navodno “ritualno ubistvo”.

1819. Sarajevski muslimani oslobađaju ugledne Jevreje koje je zatočio Rušdi-paša.

1821. Završena rekonstrukcija sinagoge.

1830. Moše Danon, sarajevski rabin, umire na putu za Palestinu. Potkraj života Danon je odlučio da ode u Jerusalem i tamo umre, ali umire na putu, u Stocu. Sarajevski Jevreji su rab Moši Danonu podigli spomenik i ogradili grob. Bogati Danijel Salom zvani “Ušćuplija” otkupi to zemljište, sagradi jednu zgradu i obnovi spomenik. Svake godine do Drugog svjetskog rata na dan Danonove smrti Jevreji iz Sarajeva su obilazili spomenik, na kome piše da je “spomenik ukopa jedne svete osobe čija su djela čudesna”. Moše Danona je naslijedio na dužnosti rabina Meir Menahem Danon (do 1839.) Započet treći pinhas koji sadrži samo račune od 1830. do 1888. Veće skupine sefarda u Bugojnu, Jajcu, Tešnju, Zenici…

1830. Isak efendija Salom (rođen u Sarajevu 1804.) završava svoje studije medicine u Parmi i postaje prvi bosanski doktor sa univerzitetskom diplomom.

1839. Rabin Moše Perera (do 1849.)

1840. Sultan Abdul Medžid potvrđuje beratom (dekretom) inauguraciju rabina Perere

1849. (do 1852.) Rabin Benjamin Danon.

1850. Jevreji se nastanjuju u Mostaru. Osnovana Jevrejska opština u Brčkom.

1852. Bet – Din (do 1856.)

1856. Proglašena jednaka prava za sve vjerske zajednice u Otomanskom carstvu. Rabin Šimon Hasson (znan kao Rav de la Kisela), bio na dužnosti do 1858.

1863. Masivni templ u Travniku, kojim je zamijenjena drvena kapela sagrađena oko 1840.

1866. Prva štamparija u Sarajevu

1870. Sinagoga Il kal muevu (Novi hram) sagrađena pored Starog hrama u Sarajevu.

1874. Juda ben-Solomon Alkalaj (1798.-1878.), rabin iz Zemuna i prethodnik cionizma, nastanio se Palestini. 1852. godijne je posjetio Britaniju, gdje je objavio pamflet Harbinger of Good Tidings – An Address to the Jewish Nation.

1877. U Travniku izgrađena jevrejska škola. Jevreji dobili svoje predstavnike u Vilajetskom vijeću i Carigradskom Medžlisu.

1878. Hadži Lojo organizira odbranu Bosne. Sefardska Jevrejska opština ga financijski podržava. U njegovoj delegaciji, koja je pregovarala sa generalom Filipovićem, bio je jedan Jevrej.

1878. 16. augusta Austrijanci porazili bosansku armiju u bitci kod Kikota (blizu Viteza), 18. augusta ušli u Sarajevo, a 20. oktobra okupirali cijelu Bosnu i Hercegovinu.

1879. Osnovana Aškenaska opština u Sarajevu. 6. novembra otvorena Prva gimnazija, najstarija kulturna i obrazovna institucija u Bosni i Hercegovini. U prvom pripremnom razredu od 46 polaznika je 16 Jevreja. Bosna i Hercegovina ima 1.158.440 stanovnika, a među njima 3.426 Jevreja.

1880. Sagrađena sefardska sinagoga u Banja Luci.

1882. Pokrajinska vlada Bosne i Herzegovine odobrava novi statut sefardske Opštine u Sarajevu.

1884. Rabin Juda Josef Finzi (do1887.)

1885. (do 1896.) Bernhard Buchvald, rabin u aškenaskoj opštini.

1886. Sefardska sinagoga u Visokom.

1887. Rabin Avram Abinun (do 1902).

1889. Sinagoga u Mostaru, jedina u Hercegovini.

1890. Sinagoga u Gračanici. Groblje u Žepču.

1892. U Sarajevu osnovano društvo La Benevolencija.

1894. Domaći jezik uveden u jevrejske škole u Sarajevu.

1895. U Sarajevu osnovano sefardsko žensko društvo La Humanidad, koje je brinulo o ženskom šegrskom podmlatku, a 1903. La Glorija, čiji je cilj bio pomaganje siromašnih jevrejskih udavača. Zemaljski muzej u Sarajevu otkupio čuvenu sarajevsku Hagadu od porodice Koen.

1896. (do 1898.) Dr. N. Funk, rabin u aškenaskoj zajednici.

1898. Rabin dr. Samuel Vesel (do 1928.) Dr. Mavro Rotkopf izabran za predsjednika Aškenaske Zajednice i bio na toj dužnosti do 1933. godine.

1900. La Alborada, sedmični časopis na ladinu, počinje izlaziti u Sarajevu. Osnovano horsko društvo La Lira. Sagrađena sinagoga u Bijeljini.

1900/1901. Templ Il Kal di la Bilava. 26. Aprila 1901. počela izgradnja aškenaskog hrama po projektu Karela Paržika. Unutarnju ornamentiku je načinio Ludvig Oisner. 1902. sinagoga je otvorena i jedina je koja je i danas aktivna. Osnovano društvo Ezrat Dalim. Aškenaske sinagoge u Banja Luci i Tuzli. Treći Bet-Din (do 1917.) u sefardskoj zajednici.

1903. U Travniku izgorila školska zgrada i hram. Izgrađene sefardske sinagoge u Zenici i Žepču.

1904. U Državnoj višoj djevojačkoj školi bilo je 187 učenica, od toga 67 Jevrejki, u Zavodu časnih sestara “Sv. Augustin” od 133 učenice 22 su bile Jevrejke, a u gimnaziji od 630 učenika 66 Jevreja. Od prve generacije prosvjetnih radnika bilo je 65 učitelja, 20 nastavnika i 60 srednjoškolskih profesora Jevreja.

1905. U Višegradu posvećena sinagoga.

1906. U Tuzli aškenaska sinagoga (uništena 1941). Novi hram u Bihaću.

1908. Humanitarno društvo istočnoevropskih Jevreja Ahdus. Osnovana sportska društva Makabi (1908.) i Bar-Kohba (1909.).

1910. Bosna i Hercegovina ima 1.911.812 stanovnika, od kojih su 11.869 njih jevrejskog porijekla, od kojih je 85% Sefarda.

1911. Izlazi M. Levyeva knjiga Die Sepharadim in Bosnien (1911.), koja je izvor za proučavanje života Jevreja, tačnije sefarda u Bosni i Hercegovini. Sinagoga u Derventi.

1913. Bosanski srpski političari napadaju Jevreje zbog njihovog uplitanja u politiku.

1914. Bosanski glasnik piše da u Sanskom Mostu živi “41 španjolski Jevrejin, 14 Jevreja Aškenaza” (str. 166) Jevreji imaju dva predstavnika u Bosanskom saboru, od kojih je jedan iz redova klera. Atentat na nadvojvodu Ferdinanda u Sarajevu. Počinje Prvi svjetski rat.

1917. Rabin dr. Moritz Levy. Bio je sefardski rabin do smrti u nacističkom zatvoru u Gratzu u Austriji (1941.)

1918. Kraj Prvog svjetskog rata. 320.000 Jevreja je bilo u austrougarskoj armiji, od njih 40.000 poginulo. 1.200 u srpskoj armiji, 250 ih poginulo. Osnovana Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevina Jugoslavija)

1919. Osnivački kongres Federacije jevrejskih religijskih zajednica u kraljevini SHS. U Sarajevu osnovano jevrejsko socijalističko radničko društvo “Poale Cion”. Počinje izlaziti nedjeljnjik Židovska svijest, kulturno-politički tjednik sa cionističkom orijentacijom (do 1924.)

1920. FJRZ protestira protiv antijevrejskih incidenata. Vlada garantira jednaka prava Jevrejima sa drugim građanima nove države.

1921. List Jevrejska tribuna, izašla samo četiri broja. Osnovano društvo Degel Tora

1923. Savez Jevrejskih opština u Beogradu je odlučio da se osnuje Srednji teološki seminar u Sarajevu, što zbog toga što je sarajevska opština bila najstarija, imala veliki broj sinagoga, i sefardsku i aškenasku opštinu, dva nadrabina i najviše prostora za smještaj. U Sarajevu osnovano jevrejsko radničko društvo Matatja. Unapređenju zanata pomaže osnivanje prve kreditne zadruge u Jugoslaviji Melehe (Rad) osnovane 1923. Slična joj je bila Geula (Spas), koja je djelovala od 1930. do 1941. Niske kamatne stope i jeftini krediti su dali zamah sitnoj privredi i štednji. Učešće Jevreja u industriji građevinskog materijala (što je doprinijelo i izgradnji Marijin Dvora), drvnoj, prehrambenoj (Pivara u Sarajevu), kemijskoj (fabrika šibica u Docu) i tekstilnoj (fabrika “Ključ”) industriji, hoteljerstvu diljem Bosne (prvi hotel u Sarajevu je bio jevrejsko vlasništvo) i bankarstvu. Deset knjižara i četiri štamparije u Sarajevu su također pripadale Jevrejima.

1924. Narodna židovska svijest, kulturno-politički nedeljnik i Jevrejski život. Oba magazina su izlazila do 1928. godine

1924. David Levi otvara u Sarajevu privatnu školu Merkator.

1925. Mehmed Spaho poziva na bojkot jevrejskih trgovaca u Bosni, ali njegovi vlastiti glasači odbijaju takav pokušaj.

1924. Literarno omladinsko udruženje Jehuda Halevi.

1926. Jevrejski klub, čitaonica domaće i strane štampe.

1928. Rabin dr. Hinko Urbah u aškenaskoj općini (do 1941). Jevrejski glas, politički magazin koji je izlazio do 1941. Otvoren Jevrejski srednji teološki zavod. Sinagoga u Rogatici.

1930. Posvećena nova sefardska sinagoga u Sarajevu, u to doba najveća nadsvođena građevina na Balkanu. U Beogradu održana konferencija balkanskih sefarda, koja nije dala nikakve “praktične rezultate” (B. Poljokan u Jevrejskom glasu, 6 juna 1930)

1937. Osnovan Jevrejski dom u Banja Luci

1939. 23. aprila održan Kongres jevrejskih zajednica Kraljevine Jugoslavije.

1940. Antun Korošec potpisuje Odluku kojom se ograničava pravo jevrejske djece na upis u srednje škole. Ograničen upis Jevreja na univerzitete, kao i učešće u prehrambenoj industriji i trgovini. U Bosni i Hercegovini su bile 24 jevrejske opštine. Sarajevo, Tuzla i Banja Luka su imale i sefardsku i aškenasku, ostala mjesta zajedničku opštinu.

1941. Njemačka 6. aprila napada Jugoslaviju. Poslije 11 dana armija kapitulira (17/4). Bosna i Hercegovina postaje dio Nezavisne države Hrvatske. Ustaške vlasti postavljaju Srećka Bujasa da se stara o Jevrejskoj opštini u Sarajevu. Konfiskacija Pinhasa. Jevrejima naređeno da nose žutu zvijezdu (24/5). Muslimani uzalud protestvuju. Organizovane deportacije na prisilni rad (29/5). Mandatorno registrovanje svih Jevreja u Sarajevu (26/7). Blizu 5.000 sarajevskih Jevreja deportovano u koncentracione logore.

1942. 2.000 sarajevskih Jevreja deportovano mahom u Jasenovac i Aušvic.

1945. Kapitulacija Trećeg Reicha. Od 14.000 Jevreja u Bosni i Herzegovini 10.000 ubijeno. Prema popisu iz 1926. godine u Bosni i Hercegovini je bilo 13.643 Jevreja, a 1945. godine samo 1292.

1945. Osnovana FNR Jugoslavija (kasnije SFRJ). Maršal Tito izabran za predsjednika.

1946. Ujedinjenje aškenaske i sefardske općine u Sarajevu.

1948. Osnovana država Izrael. Veliki broj Jevreja se iseljava u novu državu.

1952. U Sarajevu podignut spomenik jevrejskim žrtvama fašizma.

1954. Umire književnik Isak Samokovlija.

1957. Umire Moša Pijade, najpoznatiji političar jevrejskog porijekla u Jugoslaviji.

1958. Ekshumacija aškenaskog groblja u Sarajevu.

1960. Fikret Ibrahimpasić uspjeva smjestiti historijsku zbirku u uništenoj sinagogi u Zenici.

1966. U Sarajevu mnoge manifestacije obilježile 400 godina od dolaska Jevreja u BiH. Najstarija sinagoga Il Kal Vjezo adaptirana u Muzej Jevreja, a na ostatcima sefardske sinagoge napravljen radnički univerzitet Đuro Đaković (danas Bosanski kulturni centar)

1970-90. Kulturne i humanitarne aktivnosti u jevrejskoj opštini. Umire Menaham Romano, posljednji sarajevski rabin. Otvoren Memorijalni centar Vraca (1981). Osnovana pjevačka grupa Ladino. Emerik Blum gradonačelnik Sarajeva (1981).

1990. Pobjeda nacionalnih stranaka na prvim slobodnim izborima.

1991. Ponovo počinje izlaziti Bilten Jevrejske opštine

1992. Bosna i Herzegovina postaje neovisna država. Početak rata u Bosni i Hercegovini. U Sarajevu višednevnom kulturnom manifestacijom Sefarad 92 obilježeno 500 godina od izgona Jevreja iz Španije. Jevrejska opština organizira nabavku hrane, lijekova i svake vrste pomoći, te nekoliko konvoja s izbjeglicama iz opkoljenog grada.

1994. Nekadašnji veliki sefardski rabin dr. Solomon Gaon (Travnik, 1912.) umire u New Yorku.

1995. Dejtonskim sporazumom završen rat u Bosni i Hercegovini. Jevrejska opština danas ima 1.100 članova. Opština ima svoju apoteku i kuhinju, koji stoje na raspolaganju članstvu. Stalno se održavaju mnoge kulturne manifestacije, objavljeno više značajnih publikacija, Bilten redovno izlazi četiri puta godišnje, a društvo La Benevolencija proslavilo 100 godina postojanja. Danilo Nikolić je izabran za prvog poslijeratnog predsjednika Jevrejske zajednice BiH, a Jakob Finci za predsjednika kulturno-prosvjetnog društva La Benevolencija. Opština i pojedinci su dobili mnoge državne nagrade i međunarodna priznanja za svoju djelatnost.

pripremio: Predrag Finci