Sjećanje: Oskar Danon

Oskar Danon je bio bosanskohercegovački akademik jedan od najznačajnijih jugoslovenskih dirigenata i kompozitora te svakako jedan od najuticajnijih u razvoju kulturnog života Sarajeva po oslobođenja od fašizma nakon Drugog svjetskog rata.

Rođen je 7. februara 1913. godine u Sarajevu. Dirigovanje i kompoziciju je diplomirao na Praškom državnom konzervatorijumu i doktorirao filozofiju na Karlovom univerzitetu u Pragu. Bio je partizan, prvi direktor Opere i Baleta Narodnog pozorišta u Beogradu nakon Drugog svjetskog rata, a zatim umjetnički direktor i stalni gost dirigent. Danon je bio i šef dirigent Ljubljanske filharmonije te Simfonijskog orkestra Radio Zagreba kao i redovni profesor Muzičke akademije u Beogradu.

Potiče iz građanske jevrejske porodice. Njegov otac je bio vlasnik manufakturnih radnji u Sarajevu koje su mu oduzete 1941. godine uspostavom vlasti NDH. Majka Hani Danon je svirala klavir pa je Oskar rastao u kući ispunjenom muzikom.

“Od djece koja su dolazila sa sela, povremeno se moglo čuti: pusti, on je “kaurin”, “šokac” ili “čivutin”. Među gradskom djecom – ne. Kada bismo igrali fudbal, ekipe se nisu pravile po nacionalnoj osnovi, nego po tome iz kog ste kraja grada.”

Dirigentski počeci

Oskar Danon je pohađao je Prvu mušku gimnaziju u kojoj vrlo rano dolazi u susret sa lijevo orijentisanim profesorima i učestvuje u aktivnostima socijalistički opredijeljene omladine kao i radu literarnog kružoka “Omladina”.

Osniva svoj prvi džez orkestar “Bobby jazz” 1928. godine u kome svira klavir. U sedmom razredu gimnazije muziku mu je predavala Anka Ivačić, profesorica koja se kasnije udala za književnika Hamzu Humu. U pjevačkom horu koji je Anka Ivačić vodila, Oskar Danon je svirao klavir, sve dok profesorica nije zatražila od njega da je zamijeni na mjestu dirigenta. To su bili Oskarovi dirigentski počeci. Kasnije je s učenicama Ženske gimnazije napravljen mješoviti hor s kojim je preko ljeta odlazio na turneje diljem bivše Jugoslavije. Izvodili su djela Mokranjca, Slavenskog, Gotovca, recitovali Kranjčevića, Zmaja, Šantića,…

Praški student

Danona U Makarskoj primjećuje profesor praškog konzervatorija i kompozitor František Picha i jako se zainteresovao za njega te je došao u Sarajevo kod Oskarovog oca i insistirao da ga pusti u Prag gdje bi studirao muziku. Danon 1933. godine upisuje filozofiju na Filozofskom fakultetu Karlovog univerziteta, a na Državnom konzervatoriju, kompoziciju i dirigovanje.

Prag je u periodu između dva rata bio metropola, okrenut i Zapadu i Istoku. Bio je pun jugoslovenskih studenata koji su se brzo uključili u društveni i politički život. U Prag su tih godina stigli ili su se tu već nalazili Veljko Vlahović, Branko Krsmanović, Ivo Vejvoda, Zdenko Štambuk, Ivan Jaksić, Zora Gavrić, Ratko Pavlović…

Studenti iz Jugoslavije su u to vrijeme bili podijeljeni u dvije grupe: jedna je bila socijalistička, dok je druga bila prorežimska i nacionalistički orijentisana. Prvi su bili okupljeni oko udruženja “Matija Gubec”, gdje je i Danon pripadao, te Udruženja studenata tehnike, dok su drugi, desno nastrojeni, ušli u Srpsku odnosno Hrvatsku zadrugu. Centralno udruženje studenata “Jugoslavija” kojeg je zvanično pomagalo Kraljevsko veleposlanstvo do 1935. je bilo u rukama desničara i nacionalista. Kasnije ga preuzimaju lijevo orijentisani studenti.

Collegium Artisticum

Nakon diplomskog koncerta s orkestrom Konzervatorija u Pragu 1938. godine, Oskar Danon je odbranio doktorsku tezu na temu “Klod Debisi i muzički impresionizam, početak dekadence u muzici”. Odmah dolazi u Sarajevo zajedno sa velikim brojem mladih intelektualaca, pa je grad koji je godinama bio bez značajnijih kulturnih manifestacija, odjednom živnuo.

U okviru Sarajevske filharmonije zajedno sa pijanistkinjom Matusjom Blum, balerinama Anom Rajs i Ubavkom Milanković, likovnim umjetnicima Vojom Dimitrijevićem, Ismetom Mujezinovićem, Danijelom Ozmom, Romanom Petrovićem, inženjerima Jahielom Fincijem, Emerikom Blumom, Šuicom Salomom, piscima Jovanom Kršićem, Borisom Kovačevićem, Borom Draškovićem, pravnicima Pavlom Goraninom, Mladenom Cvitkovićem, i drugima, osniva umjetničko društvo Collegium Artisticum gdje organizuju horske recitacije, predavanja, multimedijske umjetničke večeri, izložbe…

U oktobru 1940, po priči Norberta Frida “Pobuna u pisaćem stroju”, napravili smo predstavu “Zašto plače mala Ema”, u kojoj je učestvovalo više od stotinu lica, orkestar, dva hora, baletski hor i recitatori. Prije početka predstave, izvedena je himna Collegiuma “Vodimo navalu, juriš na cijeli svijet”, za koju sam napisao muziku. Publika je bila oduševljena, kritike sjajne. Međutim, policija je odmah sutradan i zvanično zabranila dalje izvođenje predstave jer smo otvoreno propagirali lijeve, napredne ideje. Nije čudo da su se nešto kasnije gotovo svi članovi Collegiuma priključili partizanima. Mnogi od njih su poginuli.

Bijeg od pogroma

Nakon sloma Jugoslavije 6. aprila 1941. godine, svi ljevičari okupljeni oko Coleguma su, zbog tajnih policijskih spiskova na kojima su se nalazila njihova imena, morali u ilegalu. Čim je uspostavljena vlast Nezavisne Države Hrvatske, u sve sarajevske radnje koje su držali Jevreji i pravoslavci, uvedeni su povjerenici. Jedna veća radnja Oskarovog oca dodijeljena je porodici Mešinović. (Nakon rata ta radnja je nacionalizovana i od nje je nastala poznata NaMa.) Roditeljima je oduzeta i radnja koja se nalazila pored hotela Central, i data na upravljanje dirigentu hrvatskog pjevačkog društva “Napredak” Ivanu Demetru, koji je, po kazivanju Oskarovog brata, učestvovao u proterivanju njegovih roditelja iz velikog stana u centru Sarajeva. Roditelji su mu živjeli kao podstanari kod jedne muslimanske porodice koja im je omogućila da, preodjeveni u muslimansku nošnju, uz pomoć očevog nećaka izbjegnu ustaški pogrom, te se preko Splita i Mostara prebace u Italiju.

“Uvijek sam imao veliki problem kada se izjednačavaju vjeroispovijest i nacionalnost. Dok sam odrastao u Sarajevu, većina tamošnjih katolika, pravoslavaca, Jevreja i muslimana osjećala se Bosancima. Nikada u pravoslavcu nisam gledao Srbina, niti u katoliku Hrvata. U našoj kući u Sarajevu jedino se postavljalo pitanje da li si demokrata ili fašista.

Cigo u partizanima

Oskar Danon 16. jula 1941. godine odlazi u partizane. Tog dana je sa Slavišom Vajnerom, Slobodanom Principom, Hasanom Brkićem, Avdom Hodžićem, Brankom Milutinovićem i krojačem Mentom dogovorio da se nađu kod samostana “K Isusu i Mariji” na Bjelavama, i da se probaju dočepati Romanije. Sa lažnim planinarskim legitimacijama koje je, zahvaljujući svojoj školskoj drugarici koja je radila u Zubićevoj ustaškoj kancelariji, policijskim žigom ovjerila Danonova buduća supruga Vjera Bonačić, krenuli su, navodno, u planinarski dom na Crepoljskom. Dogovor je bio da po njih dođe taksi pošto im se to činilo najbezbjednijim. Međutim, taksista se uplašio, pa su Slaviša Vajner, Slobodan Princip i Oskar Danon cijeli sat čekali dok Hasan Brkić ne stigne s novim. Na Crepoljskom su ih sačekali Avdo Hodžić, Branko Milutinović i krojač Mento.

Partizani kao organizovana formacija još uvek nisu postojali, pa su sa Grujom Novakovićem, Perom Kosorićem i Pavlom Goraninom, koji je imao zadatak da ih sačeka iznad zaseoka Senkovići, krenuli u Bijele vode. U početku su izvodili diverzantske akcije, minirali pruge, a onda malo pomalo formirali partizanske odrede. Danon je najprije zamjenik komandanta Romanijskog bataljona, pa onda komandant odreda “Zvijezda”. Partizansko ime mu je bilo Cigo.

Tokom boravka u partizanima Danon komponuje pjesme “Romanijo visokoga visa”, “Ide Tito preko Romanije”, “Pjesma bosanskih proletera”. Po tekstu Vladimira Nazora komponuje pjesme “Drug Tito”, “Sve što j’ bilo pod pepelom”, “Pjesma o pesti” (poznatija kao “Uz maršala Tita, junačkoga sina”)…

“O kulturnom životu se mnogo vodilo računa. Dobijali smo materijale iz svih krajeva Jugoslavije i pravili predstave. Osim toga, izvodili smo skečeve s temama iz NOB-a, Istočnog fronta i slično. Kasnije, 1943. u istočnu Bosnu je stiglo Pozorište narodnog oslobođenja, sa profesionalnim glumcima koji su 1942. izašli iz Zagreba. Među njima je bio kompozitor Nikola Hercigonja. Komponovao sam.”

Major Danon

Oskar Danon je učesnik Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu, gdje dobija čin majora. S Pozorištem narodnog oslobođenja je 1944. godine boravio u Bariju (Italija), gdje su davali priredbe u profesionalnom pozorištu “Teatro Picini”. Krajem septembra dobija naređenje da se pripremi za ulazak u Beograd. Dobio je zaduženje da ide u Narodno pozorište formirati hor, orkestar i ansambl koji će izvesti svečanu priredbu povodom proslave velike Oktobarske revolucije. Spremili su Šestu simfoniju, Čajkovskog. Nakon 20. oktobra, Pozorište narodnog oslobođenja je davalo priredbe tri puta dnevno – ujutro, popodne i uveče, a sala je uvijek bila puna.

Mnogi članovi Danonove porodice stradali su u logorima. Oskarov brat bio je u logoru u Švajcarskoj, odakle se vratio u Sarajevo. Oskarovi roditelji, nakon što su uspjeli da se prebace u Italiju, poslije rata 1948. godine odlaze u Detroit (SAD), gdje mu majka radi kao kuharica u jevrejskom staračkom domu, a otac kao domar. Otac umire 1964. godine, a majka, koja se vratila u Jugoslaviju, umrla je u Sarajevu 1972. godine.

U našem kratkom zajedničkom životu, iako smo rijetko razgovarali, dobro smo se razumjeli. Sjećam se da sam nakon njenog pogreba želio da budem sam. Tumarao sam gradom, obilazio mjesta koja su me podsjećala na mladost, na roditelje. Popeo sam se na drugi sprat zgrade koja je nekada bila vlasništvo mog dede, Elijasa Baruha, a u kojoj se tada nalazio muzej “Mlade Bosne”. Zamolio sam nepoznate stanare da me puste na balkon sa koga se vidio Vratnik, vojna kasarna “Vojvoda Stepa Stepanović”, u kojoj sam služio vojsku, most “Gavrila Principa”, Miljacka, Trebević, staro Jevrejsko groblje, Igman… Otišao sam iz Sarajeva sjetan i melanholičan.

Ogromna uloga u kulturnom razvoju SFRJ

Nakon završetka rata Oskar se ženi Vjerom Bonačić i odlazi živjeti u Beograd. Dugi niz godina je bio direktor Beogradske opere (1945-1963). Od 1963. do 1970. godine djeluje kao profesor u razredu operskog studija na Muzičkoj akademiji u Beogradu. Od 1970. do 1975. godine je šef-dirigent Slovenske filharmonije u Ljubljani, a potom, dvije sezone od 1980. do 1982. godine, šef-dirigent je Simfonijskog orkestra Radio Zagreba.

Bio je predsjednik Udruženja muzičkih umjetnika Srbije, prvi generalni sekretar Saveza kompozitora Jugoslavije, obnovio je Beogradsku filharmoniju, s ansamblom Beogradske opere je imao veoma uspješne nastupe u Parizu, Beču, Edinburgu, Firenci, Veneciji, Visbadenu, Rimu, Berlinu… gdje je sreo i upoznao mnoge velike umjetnike svoga vremena, a s nekima je docnije i sarađivao.

Kao gost dirigent nastupao je u više navrata u vodećim operskim kućama i koncertnim dvoranama Evrope, Sjeverne Amerike, Sovjetskog Saveza i Japana.

“Beethovenovu “Eroicu” sam dirigovao u Beogradu, u Pragu, u Ljubljani… Moja Vjera je znala da sam, uvijek kada izvodim “Eroicu” pomalo neprijatan, nervozan, da poslije nastupa moram najmanje sat da provedem sam i da tek nakon toga mogu u društvo. Znala je i da sam, dirigujući “Eroicu”, uvijek i bez izuzetka, pred očima imao lik svog najboljeg prijatelja, Pavla Goranina.”

Ritmovi nemira

Oskar Danon je učestvovao u antiratnim protestima u Sarajevu 1992. godine, kada je na okupljene demonstrante otvorena snajperska vatra na Marindvoru. U Sarajevu se, tada, sasvim slučajno nalazio. Uspio je da napusti Sarajevo posljednjim letom iz Sarajeva za Beograd. Od 1992. godine živi u Baškoj, na ostrvu Krku (Hrvatska).

Bio sam pozvan na promociju monografije o Collegium aristicumu. Učestvovao sam i na mitingu na kome su se okupili građani Sarajeva u znak podrške jedinstvenoj Bosni i Hercegovini. Odjednom, s brda su na nas zapucali Karadžićevi snajperisti. Pored mene je pala jedna žena. Bio sam užasnut. Kasnije, kada sam vidio kako Sarajevo pod opsadom uporno demonstrira svoju širinu, hrabrost i otpor pokušaju da ga unište i ubiju, nisam bio iznenađen, jer taj grad poznajem, u njemu sam rođen. Tom prilikom sam ostao pet, šest dana. Izveo me prijatelj, nekadašnji član hora u Collegium artisticumu, partizanski general Džemo Šarac. Ubacio me u posljednji vojni avion koji je poletio iz Sarajeva za Beograd. Morao sam da se vratim, Vjera je bila teško bolesna. Umrla je u julu 1992. godine. Bila je užasno pogođena svim tim što se dešavalo u Jugoslaviji. Nakon njene smrti, napustio sam Beograd.

Do kraja života je bio veliki protivnik nacionalista i, po vlastitom priznanju, veliki jugonostalgičar. Prema njegovim sjećanjima, koje je zabilježila Svjetlana Hribar, 2005. godine je objavljena biografska knjiga “Ritmovi nemira”.

Još kada sam čuo govor Slobodana Miloševića na Gazimestanu, bilo mi je jasno da je sa Jugoslavijom gotovo. Na pogrebu Iva Vejvode 1992, sreo sam generala Veljka Kovačevića, španskog borca i divnog čovjeka, koji mi se potresen požalio: Pogledaj, Oskare, više ne mogu da razgovaram s većinom svojih prijatelja i saboraca. Postali su nacionalisti, svi su za Miloševića! Osim toga, i na privatnom planu su se događale užasne stvari. Naime, moja unuka Marija, ćerka moga zeta Ivana Đurića, redovno se tih dana iz škole vraćala plačući. Djeca su joj se rugala, njenog oca nazivala izdajnikom, dobijali smo anonimne telefonske prijetnje. Ubrzo su moja ćerka i unuka morale da napuste Beograd. Najprije su otišle u Pariz, a onda u Ameriku.

Za života je Danon dobio brojne nagrade među kojima su i Oktobarska nagrada Grada Beograda, Nagrada AVNOJ-a, Nagrada “Vatroslav Lisinski”, Ključ Grada Sarajeva…

Oskar Danon je preminuo 18. decembra 2009. godine u Beogradu.