Izgradnja Sarajeva: Stari dio grada

Proces formiranja grada Sarajeva, a time i ulica i trgova u ovom gradu započeo je prije pet vjekova i odvijao se, nekad jače, a nekad slabije, kroz svo iduće vrijeme, do dana današnjega. Ta izgradnja traje i danas, i to u jednoj dosada neslućenoj dinamici u kojoj se grad Sarajevo širi i razvija na posve novim površinama.

STARI DIO SARAJEVA, koji još uvijek po broju ulica i trgova i po prostranstvu predstavlja glavninu naselja, počeo se formirati kao sasvim novo naselje orijentalnog urbanističkog i sadržajnog tipa. Bilo je to u šestoj deceniji 15. vijeka, prilično prije pune pacifikacije Bosne 1463. godine.

Prva dokumentarno zajamčena gradnja na ovome prostoru bio je upravni dvor ili saraj kao stalan objekat i osnovni punkt stalnog turskog logora. Kao značajna gradnja taj saraj bio je i objekat, po kojem je cijeli kraj dobio novo ime vilajet Saraj-ovasi, koje se prvi put javlja 1455. godine i koje se uskoro prenijelo i na naselje. Zna se i uža lokacija toga saraja: prostor današnje glavne zgrade Komande vojne oblasti na Trgu Austrije (Trg 6. aprila), na lijevoj obali Miljacke. Na to upućuje i materijal iz kojeg se vidi da se kraj i jedna ulica uz taj dvor, koji se zvao još begluk-saraj ili, jednostavno, begluk, nazivalo imenom Zabegluk.

Prva akcija urbanizacije doline Miljacke na sistematskoj osnovi završena je 1462. godine, odnosno godinu dana prije pada bosanske kraljevine, i taj datum se s pravom može uzeti kao godina osnivanja Sarajeva. Tu akciju čini izgradnja i puštanje u rad zadužbina tadašnjeg skopskog krajišnika, a kasnijeg bosanskog namjesnika Gazi Isa-bega Ishakovića: karavan-saraja hamama, mosta, gostinjca, niza dućana i prvog gradskog vodovoda).

Sve te gradnje locirane su na uglu, koji danas zatvara Trg Austrije – vrh ulice Baščaršija – Bendbaša – Trg Austrije i predstavljaju historijsko jezgro čitavog ondašnjeg ali i današnjeg grada. Upravo na tom užem prostoru, na kojem dominira čaršija, nikle su i prve ulice budućeg grada: Bazardžani, Kazazi i Sarači, koji se kao bezimene saobraćajnice (putevi) izričito navode u Gazi Isa-begovoj zakladnoj povelji od februara 1462. Prema podacima iz navedene zakladnice i nekih drugih, kasnijih, s pouzdanošću se može utvrditi da su prve saobraćajne okosnice u novom naselju bile, pored navedenih ulica, još trase današnjih ulica Derviša Numića (put naselja oko Trebevića), Zelenih beretki, Ferhadija (Vase Miskina), Sarači, Maršala Tita te današnja saobraćajnica koja s Baščaršije vodi preko Vratnika izvan grada, ka kraju Biosko, po čemu se taj put izričito i navodi pod imenom Bioski put još 1462. godine u spomenutoj zakladnici.

Eto, oko tih prvih saobraćajnica naselje se nastavilo dalje razvijati u dosta jakoj dinamici, koja je kao takva trajala sve do početka 17. vijeka. To je i najznačajnije doba razvoja Sarajeva u čitavom turskom periodu. Već početkom 17. vijeka bio je izgrađen, u cjelini uzevši, cio prostor koji je sačinjavao gradski teritorij sve do austrougarske okupacije, 1878. godine, samo što se u kasnije doba toga perioda taj prostor popunjavao i vrlo malo dograđivao, proširivao.

Pred kraj turske dominacije grad je imao 328 sokaka, čikmi i mejdana (a to je jedna polovina ukupnog današnjeg broja). Te građevne jedinice bile su raspoređene i teritorijalno organizovane u 104 veće građevne jedinice, mahale, prototipove današnjih mjesnih zajednica. Najisturenije naseobine prema zapadu bile su u vidu klinova na desnoj obali Miljacke u današnjoj Magribiji ulici i Ulici dra Safeta Mujića (obje na Marindvoru), a na lijevoj u današnjoj Novoj ulici i središnjoj dionici Ulice Soukbunar.

Ako Sarajevo i jest i po postanku i razvojnom tipu izrazito orijentalno gradsko naselje, bilo bi pogrešno tvrditi da se počelo graditi u nenaseljenom području, na ledini. Tako isto ne bi odgovarala činjenicama ni inače realna postavka da se gradsko naselje širilo ravnomjerno i radijalno oko historijskog jezgra trasirajući sebi nove saobraćajnice. Raspoloživi materijal, u koji spada i sama toponomastička građa , govori o drugačijim principima u nastajanju i razvoju kako grada u cjelini, tako i njegovih saobraćajnica.

Kotlina Sarajeva, koja se, prema narodnoj tradiciji, u doba bosanske samostalnosti zvala Zlatni do, nije bila nenaseljen kraj. Ostavljajući ovdje po strani slučaj srednjovjekovne varoši Vrhbosne, za koju najnovija ispitivanja upućuju da je bila oko današnjeg potoka Koševo na desnoj ili naspram ušća toga potoka, na lijevoj obali Miljacke i koja je kasnije potpuno nestala paljevinom (Vuk Jajčanin, 1480), ili utapanjem u tkivo novog naselja, može se danas sa sigurnošću tvrditi da su u doba bosanske državnosti, pa čak i u prvim decenijama turske vladavine, postojale ovdje sljedeće naseobine u vidu sela: Brodac, Budakovići, Koševo, Bjelave (Bilave) i Radilovići na desnoj, te Bistrik, Hrid, zatim Žagrići i Komatin, na lijevoj strani Miljacke. Bez obzira što se ne zna ništa o tome jesu li ta sela bila zbijenog ili raštrkanog tipa, već sam njihov broj ukazuje da su u vrijeme osnivanja Sarajeva padine toga budućeg grada bile praktično naseljene i zgrađene.

Proces izgradnje grada kao cjeline ovdje nije tekao isključivo od jezgra ka perimetralnim površinama, što bi bilo normalno očekivati u planskom sistemu urbanizacije, nego upravo uzajamno, u oba pravca: izgrađivala su se i proširivala i navedena sela, samo, dakako, u novom građevnom smislu.. U nastojanju i razvoju novoga grada odvijaju se, po tome, procesi kako urbanizacije, tako i konrurizacije, s druge strane. Izgradnja tih sela počivala je na dva jaka interesa: tu je živio dio stanovništva kao dobar izvor radne snage za privredu i vojevanje, a to se stanovništvo postepeno i islamiziralo, što je za osvajača prestavljalo poseban značaj. I samo stanovništvo zatečenih sela u novim društvenim uslovima dobivalo je značajne beneficije kako prihvatanjem vjere novoga gospodara, tako i uključivanjem u naselje statusa kasabe ili šehera.

Kad te sve činjenice imamo u vidu, onda ne iznenađuje pojava jedne od najstarijih mahala u Sarajevu upravo u današnjem Komatinu, visoko gore ispod Trebevića, još u devetoj deceniji 15. vijeka gdje je tada bosanski namjesnik Jahja-paša sagradio džamiju i selo pretvorio u mahalu. Očito je da se radi o zatečenoj seoskoj zajednici koja produžava život u novim uslovima, ali na putu konrurizacije i utapanja u grad. I današnje Bjelave još 1528. godine javljaju se kao selo pod imenom Bilave, a 1531. to je selo dobilo džamiju i toliko bilo izgrađeno na novim principima, da je već tada zaimalo status mahale kao izrazita teritorijalna jedinica grada. Selo Radilovići na području današnjeg Sarajeva, po svoj prilici na području današnjeg gornjeg dijela Bjelava, javlja se u tome statusu još u idućem, 16. vijeku, a poslije mu nema spomena, jer se očito utopilo u grad. Koševo je još 1485. godine selo sa 32 kuće hrišćana i 21 kućom muslimana.

O tezi formiranja Sarajeva i proširivanjem zatečenih sela bosanskog kraljevstva saipštava i prvi pruski konzul u Sarajevu, dr. Otto Blau u svom poznatom djelu ‘Bosnischturk ische Sprachdenkmaler’, objavljenom u Lajpcigu 1868. godine, ovako: uz registraciju domaće riječi ‘bristro’ u bilješci ispod crte naveo je da se i jedno ‘od tri sela, od kojih je kasnije nastalo Sarajevo’, zvalo ‘Bristritz’ i da se tako i sada naziva jedna gradska četvrt (današnji Bistrik). Nije važan broj sela iz toga izvora toliko, koliko sama ‘pojava’ saopštenja da je Sarajevo nastalo od ‘više sela’. Dr. O. Blau taj podatak nije mogao zabilježiti po pisanom izvoru, jer takvi izvorni podaci i ne postoje. Dakako, riječ je o tradiciji, narodnom sjećanju, koje je, eto, bilo svježe još prije više od stotinu godina i koje ima stvarnu podlogu.

U procesu formiranja grada bez ikakve sumnje koristile su se i zatečene saobraćajnice sela, koje su u novoj građevnoj formaciji dobile status ‘sokaka’ kao dijela gradske saobraćajne mreže. Među saobraćajnice koje su ovdje postojale još u srednjem vijeku i koje su u novom periodu uzete kao okosnice i sabirnice spadaju i trase navedenih ulica Derviša Numića (stara Širokača), Vratnik mejdan (stari Širokac ili Bioski put), zatim Zelenih beretki, Ferhadija, Sarači i Ulica Maršala Tita.

Za razmatranje sistema razvoja grada i njegove ulične mreže od posebne je važnosti srednjovjekovno selo Brodac. To naselje izričito navodi 1462. Gazi Isa-beg u svojoj zakladnici kao mjesto (selo – karje) gdje je podigao gostinjac, mlinove uz Miljacku, karavan-saraj i niz dućana te pokupovao i zavještao i niz zemljišnih nekretnina. U tim izvornim podacima imamo izravan i nepobitan dokaz da se orijentalno Sarajevo sa svojom mrežom ulica počelo razvijati upravo na području i u srcu samoga sela Brodac. To selo dosada se ubiciralo suhoparnim konstatacijama na potezu od Bendbaše do karavan-saraja Kolobare. Uz navedenu konstataciju o ubikaciji Brodca, ovdje se može baciti više svjetla u područje toga sela: zapadna granica išla je sve do današnjeg kraka Ulice Zelenih beretki sjever-jug, a u njegov uži atar spadala je ne samo današnja Luledžina ulica, nego i čitava sjeverna padina iznad Ulice Samardžije – od Nadmlina sve do Kovača.

Među saobraćajnice srednjovjekovnog sela Brodca, koje su preuzete i u novom, gradskom naselju, bez sumnje spada i trasa Ulice Samardžije, na što upućuje njezin stari naziv Kračule, koji je relativno veoma starog, upravo vlaškog porijekla. U povezivanju novoga naselja sa selom Brodac biće zanimljivo istaći i podatak o topografskoj identifikaciji etimona sela Brodac sa Gazi Isa-begovim mostom na Miljacki, za koji se sigurno zna da je bio u osi ulice Bazardžani i ulaza u Carevu džamiju. Taj saobraćajni objekat nastao je na istom mjestu, gdje je u srednjem vijeku bio ‘brodac’ u značenju ‘gaz’ kao dionica navedene saobraćajnice Širokača – Bioski put. Time smo došli i do razjašenja samoga imena Brodac, koje, eto, porijeklo ima baš u saobraćajnoj mreži ovoga područja.

U austrougarskom periodu (1878-1918) nastale su bitne izmjene u topografiji i likovnoj fizionomiji starog dijela grada u njegovoj ukupnosti. Nije riječ o reizgradnji zatečenih aglomeracija, nego o nastavku izgradnje koja se počela plasirati, uglavnom, na praznim prostorima od čaršije na zapad, ravnicom, u pravcu Marindvora.

Ta nova izgradnja vezala se za samu čaršiju, srce starog Sarajeva. Neposredan povod tome bio je katastrofalni požar 8. augusta 1879, koji je progutao 304 kuće, 434 dućana i 135 drugih objekata u 36 ulica u prilično velikom radijusu oko današnjeg hotela ‘Evrope’ (Evropa), a nakon kojeg su se počeli na tom prostoru graditi sasvim novi i drugačiii objekti. Navedeni požar i nova izgradnja u potpunosti su zatrli staru, vrlo staru četvrt (mahalu) Latinluk (od Gazi Husrev-begova bezistana i Principova mosta na zapad do pred ulice Zrinskog i Štrosmajeravu), tako da više ne znamo ni kako je taj kraj arhitektonski izgledao.

S druge strane, ta ista nedaća i akcija za obnovu i izgradnju donijeli su prvi regulacioni plan čaršije i, uopće uzevši, Sarajeva. Ustvari, to je plan proširenja zatečenih saobraćajnica na ovom dijelu grada prema kojem bi se ulice po saobraćajnoj važnosti (a po tome i po širini kolovoza) podijelile u četiri klase: 11.25, 9.00, 7.50 i 6.00 metara. Tako su se, uglavnom, ulice i proširile, pri čemu su iz pojedinih čaršija nestali čitavi nizovi dućana drvene konstrukcije. Plan je izradilo građevinsko odjeljenje Zemaljske vlade, a bio je završen i potpisan već 10. novembra 1879. godine. Opština ga je usvojila 11. marta iduće, 1880 godine.

Nova, austrougarska izgradnja bila je brojna i intenzivna. Formirala je ovdje sasvim nove građevne cjeline i ulice. Uveden je jedan novi građevni stil i u volumenu i u fizionomiji u odnosu na zatečenu izgradnju. Taj stil ostavio je ovdje brojne objekte, među njima i veoma značajne u oblicima eklekticizma i bečke secesije pred prvi svjetski rat.

Kreatori nove, evropske koncepcije u ovome gradu bili su kao arhitekti i projektanti Josip Vancaš, Karlo Paržik, Aleksandar Vitek, Bartolomeo Knopfmaher, Ćiril Iveković, Hams Nimeček, Karlo Panek, Dioniz Sunko i Josip Pospišil. Od tih svih prvi i posljednji, Vancaš i Pospišil su najznačajniji: Vancaš (došao 1884. i radio sve do 1921.) prvi je otpočeo uvođenje evropskog načina gradnje i dugo vremena gradio u tim stilovima, a tek potkraj svoga rada upoznao je i počeo primjenjivati ljepotu i vrijednost domaće arhitekture kojoj je već bio počeo i podlijegati, ali suviše kasno. Pospišil, koji u Sarajevu živi i radi od 1909. do 1918, kao odličan teoretičar na samom početku uvidio je vrijednost domaće arhitekture pa se u mnogim objavljenim radovima zalagao da se nove građevine grade na novim prostorima, a da se čaršija i staro Sarajevo sačuva kao aglomeracija svojstvene i vrijedne arhitekture.

Daleko bi nas odvela čak i površnija analiza ukupne izgradnje toga perioda na prostoru starog Sarajeva. Umjesto toga evo nešto posebno, pregled značajnijih javnih objekata visokogradnje i niskogradnje toga perioda, utvrđen prema raznim izvorima, a koji su bitno uticali na formiranje ne samo ulica, nego i čitavih novih ansambla:

1879
– Izgrađena i otvorena prva ciglana Augusta Brauna u Koševu.

1880
– 1. maja udaren kamen temeljac za Oficirsku kasinu (današnji Dom Oružanih snaga), na kojoj je 1912. dozidan kat.

1881
– 18. augusta postavljen temeljac Tvornice duhana na Marindvoru, koja se kasnije nekoliko puta dograđivala.
– 11. oktobra otpočela gradnja Pivare u Ulici Konak, vlasnik H. Levi.

1882
– 12. decembra otvoren hotel ‘Evropa’, vlasništvo Gliše Jeftanovića.
– otvorena Ašenbrenerova pivara na potoku Koševo, koja je 1911. otkupljena i adaptirana u Radnički dom.
– dovršena Župna katolička crkva na mjestu današnje Crkve Sv. Ante Padovanskog u Ulici Konak (Nurije Pozderca).

1883
– dovršena Škola sestara milosrdnica sa Kapelom Sv. Vinka na uglu Ćemaluše i Šenoine ulice.

1884
– 24. augusta započeta gradnja Katedrale.
– 23. novembra otvoreno Novo groblje u Koševu, projekat Josipa Vancaša.

1885
– 1. januara pušten u promet tramvaj sa konjskom zapregom.

1886
– 1. oktobra dovršena palata Zemaljske vlade (god. 1911. dozidan treći sprat), projekat Josipa Vancaša.
– izgrađeni i uređeni Veliki i Mali park.
– 1. oktobra otvorena Trgovačka škola.

1886 – 1897.
– izvršena regulacija Miljacke u obliku, kakav, uglavnom, danas vidimo.
– dovršena palata Marindvora.

1888
– dovršena palata Penzionog fonda (današnji građevni blok sa zapadne strane Katedrale) i u njoj 1. februara otvoren Zemaljski muzej.
– dovršena Kiraethana na Bembaši, projekat Josipa Vancaša.

1889
– 14. septembra posvećena i otvorena Katedrala, projekat Josipa Vancaša.
– dovršena i otvorena Šerijatska sudačka škola u pseuomaurskom stilu (u drugoj polovini 20. vijeka bila sjedište Muzeja grada Sarajeva), projekat Karla Paržika.

1989 – 1890.
– izgrađen i pušten u promet prvi moderni vodovod sa vrela Mošćanice. God. 1895. kaptirano i vrelo Crnil.

1891
– 16. februara otvorena nova Gazi Isa-begova banja na mjestu stare kao prvo moderno kupatilo u gradu, projekat Josipa Vancaša.
– dovršena palata Vrhovnog suda (danas Osnovna škola Edhem Mulabdić) u današnjoj Ulici Konak.
– dovršena i otvorena Prva gimnazija.
– dovršena i otvorena zgrada Učiteljske škole.

1893
– u julu donešen ‘Novi građevni red za Sarajevo’, koji određuje širinu ulica, građevnu liniju, protivpožarni materijal i daje opštini pravo eksproprijacije zemljišta za proširenje ulica.
– dovršeno Centralno katoličko sjemenište u italijanskoj renesansi.

1894
– 1. jula dovršena i otvorena Zemaljska bolnica.
– dovršen Franjevački samostan u današnjoj ulici Konak (Nurije Pozderca).
– dovršen Samostan Sv. Augustina u staronjemačkom samostanskom slogu.

1895
– 3. i 4. aprila prvi put osvjetljene ulice grada električnom rasvjetom.
– 1. maja pušten u promet prvi električni tramvaj od Tvornice duhana do Latinske ćuprije.
– 1. maja puštena u rad Električna centrala u današnjoj Ulic Gundulića.
– dovršena Nadbiskupska rezidencija i kaptolska zgrada, projekat Josipa Vancaša.
– 2. maja dovršena i otvorena zgrada hotela ‘Grand’, u kojoj je od 1896. bila Zemaljska banka.
– 31. oktobra otvorena Gradska tržnica, projekat Josipa Vancaša.

1896
– 20. aprila dovršena i otvorena nova Gradska vijećnica u maurskom slogu, projekat Ćirila Ivekovića.
– dovršena i posvećena katolička crkva Sv. Ćirila i Metoda sa freskama Otona Ivekovića i slikarijama po kupoli Ivane Kobilce.
– dovršena druga vladina palata, današnja zgrada Željezničkog transportnog preduzeća, projekat Bartolomea Knopfmahera. Godine 1930. dozidan treći kat.

1896
– od 1896. do 1903. izvedena glavnina mreže moderne gradske kanalizacije.

1897
– 6. maja dovršen i otvoren Ajas-pašin dvor (današnji hotel ‘Central’), projekat Josipa Vancaša.
– 4. oktobra postavljen temelj Srpske škole (kasnija Bogoslovija), projekat Karla Paržika.
– dovršen most na Miljacki raspona 25,36 metara, do tada najveća armiranobetonska građevina te vrste na prostoru Monarhije, projekat ing. J. Šustera iz Beča.
– dovršena južna polovina Đulagina dvora (sjeverna polovina dovršena 1930/ 31).

1898
– 4. januara otpočela gradnja doma ‘Betlehem’, projekat Josipa Vancaša.
– 20. septembra postavljen temelj palate Mitropolije.
– 2. decembra otvorena Srpska škola (kasnija Bogoslovija, danas Ekonomski fakultet), projekat Karla Paržika.

1899
– 2. januara dovršen i otvoren Društveni dom (danas Narodno pozorište), projekat Karla Paržika.
– 19. novembra dovršena i posvećena Evangelička crkva (danas Likovna akademija).
– dovršena palata Mitropolije kraj Nove crkve.

1901
– novi vodovod sa vrela Kovačića , proširen 1910.
– prvo asfaltiranje ulica u gradu.

1902
– 2. jula otvorena novosagrađena banja na Bembaši.
– dovršena i otvorena Filipovića kasarna.
– dovršena i puštena u rad Meteorološka stanica na Bjelavama.

1904
– dovršena Tvornica ćilima.

1905
– dovršena i otvorena treća vladina palata – ‘Bijela vlada’ (danas zgrada Skupštine grada Sarajeva, poslije oslobođenja adaptirana).

1906
– dovršena i otpočela rad Fabrika čarapa Avrama Levija Sadića.

1909
– dovršena Velika realka na Obali.
– dovršena i otvorena Zemaljska štamparija na Obali (današnja zgrada ‘Oslobođenja’).
– sagrađena Hrvatska centralna banka.

1911
– dovršen i otvoren Dom Prosvjete sa bibliotekom.
– 16. i 17. decembra otvorenje Radničkog doma na potoku Koševo (otkupljena i adaptirana Ašenbrenerova pivara).

1912
– 1. oktobra dovršena i otvorena zgrada Trgovačke akademije.
– dovršena i otvorena zgrada kina Apolo – prva kino dvorana u gradu.
– dovršena i otvorena Austrougarska banka (danas Privredna banka) na Obali.
– dovršen ansambl novih zgrada Ulema medžlisa li koIonada pred Carevom džamijom, projekat Bartolomeja Knopfmahera.

1913
– 19. marta dovršena i otvorena zgrada Hrvatske centralne banke.
– 11. maja otvoren hotel ‘Imperijal’.
– 18. maja dovršena i otvorena palata Direkcije pošta.
– 27. septembra dovršen i otvoren Napretkov zakladni dom (Napretkova palata), projekat Dioniza Sunka iz Zagreba.
– 4. oktobra dovršen i otvoren paviljonski Siistem zgrada današnjeg Zemaljskog muzeja, projekat Karla Paržika.
– 5. oktobra otvoreno kino Imperijal – druga kino dvorana u gradu (Napretkova palata).
– dovršena Vatrogasna kasarna na Zelenom mejdanu u stilu secesije i po ugledu na Vatrogasnu kasarnu u X bečkom kotaru, projekat Josipa Pospišila.
– dovršena i osvećena Crkva Sv. Marije u baroknom slogu.
– dovršena i osvećena Crkva Sv. Ante Padovanskog u gotičkom slogu.

1914
– 2. aprila se prvi put se pojavljuje plinska rasvjeta ulica.
– dovršena Sudska palata, projektanti Hans Glazer i Alfred Kraup iz Beča.
– dovršena i otvorena zgrada La Benevolencije, na uglu ulica Mis Irbine i Augusta Cesarca.
– izgrađena Kasarna princa Eugena, poznata pod imenom Jajce kasarna.

1915
– 21. juna postavljen kamen temeljac Napretkovu srednješkolskom đačkom internatu, projekat Dioniza Sunka iz Zagreba.

nastaviće se

Literatura: Ulice i trgovi Sarajeva, Alija Bejtic, 1973

Vezano: Znamenitosti Sarajeva