Sarajevski atentat

Sarajevski atentat poslužio je kao povod za izbijanje Prvog svjetskog rata.

Gavrilo Princip, član tajne organizacije ‘Mlada Bosna’ koja je imala za cilj da putem buna, ustanaka i oružanih atentata zbaci austrougarsku vlast u Bosni, izvršio je atentat na austrougarskog prijestolonasljednika i nadvojvodu – Franju Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju, 28. juna 1914. godine.

Kad se pogleda malo dalje u prošlost, jasno se može vidjeti da uzroci za planiranje i izvođenje Sarajevskog atentata leže još u godini 1878. godini, tačnije u odlukama donesenim na Berlinskom kongresu velikih evropskih sila, sazvanom radi revizije Mira u San Stefanu.

Petom tačkom sporazuma je, između ostalog, odlučeno da Austro-Ugarska ima pravo okupirati Bosnu na trideset godina. Teritorije su formalno i dalje bile turski vazal ali pod kontrolom Austro-Ugarske. Za razliku od Bosne, Srbiji i Crnoj Gori je na Kongresu potvrđena nezavisnost što je doprinijelo ogorčenju srpskog stanovništva u Bosni.

U tom trenutku nije bilo većih organizovanja, ali kasnije, razvojem situacije van Bosne, počinju se javljati nacionalno-revolucionarna udruženja mladih. Srbija, budući slaba poslije niza ratova, tražila je oslonac u nekoj od velikih sila, na samom Berlinskom kongresu nije imala pravo da učestvuje u donošenju odluka, pa je bila primorana nekako na svoju stranu privoliti neku veliku silu. Uspijeva im sa austro-ugarskim predstavnikom. U zamjenu za zastupanje interesa u cilju dobijanja nezavisnosti, Srbija je Austro-Ugarskoj obećala Novopazarski sandžak, potpisivanje trgovinskog ugovora i izgradnju željeznice kroz svoju zemlju. Time je Austro-Ugarska postigla da se Srbija ne spoji sa Crnom Gorom i tako je spriječi u njenom prodoru na Istok, što je bio dugogodišnji tajni plan Njemačke i Austro-Ugarske. Njihov cilj je bio izlazak na Sredozemlje i kontrolisanje strateški ključnih mjesta: Soluna, Bosfora i Dardanela); također, trgovinskim ugovorom bi se Srbija i ekonomski podčinila Monarhiji, a izgradnja željeznice je značila da Srbija praktično iz svog budžeta gradi željeznicu koju će Monarhija moći koristiti kao svoju. Plan je uspio – i Srbija dobija međunarodno priznatu nezavisnost.

U cilju osiguravanja ranije dogovorene naknade Austro-Ugarskoj, 1881. godine, srpski ministar vanjskih poslova, Milutin Garašanin, i ministar finansija, Čedomilj Mijatović, na odobrenje kneza Milana Obrenovića potpisuju Tajnu konvenciju po kojoj osim ranije dogovorenih stavki, Srbija nije smijela bez prethodne saglasnosti Monarhije sklapati bilo kakve ugovore sa drugim državama. Zauzvrat, car Franjo Josip je podržao krunidbu Milana Obrenovića za kralja 6. marta 1882. godine. To je značilo krajnju potčinjenost Srbije Austro-Ugarskoj. Ali događaji na unutrašnjem planu u Srbiji dovode do velike oficirske zavjere na kralja Aleksandra Obrenovića i njegovu kraljicu Dragu Mašin. Dešavanja su poznata kao Majski prevrat. Ovo je dovelo do drastične promjene u vanjsko-političkoj orijentaciji. Dolaskom Karađorđevića na vlast, prevladala je proruska struja za razliku od proaustrijske kojoj su pripadali Obrenovići.

Počinje udaljavanje Srbije od Austro-Ugarske, veće oslanjanje na Rusiju, a Srbija teži da zaključi ugovor o opskrbi oružjem sa Francuskom trgovinski ugovor sa Bugarskom i Crnom Gorom. Sa Bugarskom je sklopljen ugovor 1905. godine što je značilo kršenje Tajne konvencije, prouzrokujući da Austro-Ugarska zatvoril svoje granice za razmjenu bilo kakve robe sa Srbijom. Počinje Carinski rat koji traje od 1906. do 1911. godine.

Srbija neočekivano nalazi izlaz iz krize kada željeznicom počinje trgovati sa Bugarskom i Grčkom, a plovidbom preko Dunava je razvila i trgovinu sa Njemačkom, Velikom Britanijom i Nizozemskom. Privreda i trgovina počinju da se razvijaju brže nego pod uticajem Monarhije, a Srbija se sve više osamostaljuje i predstavlja još veću prijetnju propagiranjem ujedinjenja svih južnoslavenskih naroda u jednu državu pod njenim vodstvom. Panslavenska ideja je prijetila da Monarhiju ostavi bez velikog dijela teritorija budući da je obuhvatala Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu. Monarhija, kao veliki udarac srpskim idejama o velikoj državi, već po isteku trideset godina od Berlinskog kongresa, 1908. godine anektirala Bosnu.

Bosna je poslije Berlinskog kongresa kao i Novopazarski sandžak bila turski teritorij. Međutim, monarhijska okupacija ovih teritorija znači njihovo kontrolisanje. Monarhija je zavela svoj režim kontrolišući finansije, što ustvari znači cjelokupnu kontrolu države. Sudbina Bosne je tada zavisila je isključivo od drugih.

Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka, Osmanlijsko carstvo je bilo na umoru. Za razliku od ostatka Evrope koji je bio ili kapitalistički (kao Engleska, Francuska) ili imperijalistički (kao Njemačka, Rusija, Austro-Ugarska), Osmanlijsko uređenje je još uvijek počivalo na feudalnom sistemu, kaskajući za ostatkom Evrope i postajući sve slabije. Tim prije što su ga cijepali unutrašnji pokreti i ratovi za oslobođenje naroda koji su bili potlačeni. Budući da je zauzimalo strateški najvažnija mjesta u Evropi, sve velike sile su vrebale priliku da oduzmu neki dio teritorija.

Do 1908. godine, Turska je u Evropi zadržala Bosnu, Novopazarski sandžak, Kosovo, Makedoniju i Grčku, kojoj je još 1829. godine priznata autonomija. Međutim, te 1908. godine dolazi do velikog prevrata u državnom vrhu – Kemal-paša Ataturk državnim udarom dolazi na vlast. Monarhija koristi priliku i objavljuje aneksiju Bosne, tj. njeno kompletno pripajanje teritoriji Austro-Ugarske, pa Bosna postaje dio suverene države.

Usljedile su burne reakcije, pogotovo u Srbiji, kojoj se voim potezom ruše planovi za formiranje velike južnoslavenske države. Cijela situacija je već tad zamalo dovela do rata. Srbija mobiliše vojsku, Rusija interveniše kod Njemačke i velikih sila, Crna Gora se stavlja u službu Srbije. Kriza je okončana 31. marta 1909. godine, kada Srbija i Rusija pod prijetnjom ratom potpisuju izjavu o tolerisanju Aneksije (Rusija je potpisala 30. marta, a Srbija narednog dana jer nije mogla ići u rat bez Rusije).

Turska je bila potkupljena odmah nakon aneksije pa je sav otpor eliminisan. Tada se u Bosni i Srbiji počinju pojavljivati nacionalno-revolucionarne organizacije, otvorene svim sredstvima borbe, pogotovo atentatima. Jedna od tih organizacija je i ‘Mlada Bosna’, koja ima podršku organizacije ‘Narodna odbrana’ iz Srbije, a od 1911. godine organizacije ‘Ujedinjenje ili smrt’ poznatija kao Crna ruka daje punu podršku ‘Mladoj Bosni’.

Planirani atentat nije bio usmjeren na slabljenje Monarhije i pokretanje rat. Nijedan od atentatora nije bio dovoljno politički obrazovan da bi mogao tako nešto smisliti. Svi učesnici u atentatu su bili studenti ili maloljetna lica,a tome u prilog ide još i činjenica da su vremena bila obilježena atentatima.

Sam atentat u početku nije bio usmjeren na prijestolonasljednika već na guvernera Bosne, Oskara Potioreka. Planovi za njegovo smaknuće su pokrenuti kada se tajnim kanalima u Srpskoj obavještajnoj službi na čelu sa Dragutinom Dimitrijevićem Apisom saznalo da austro-ugarski prijestolonasljednik dolazi u Sarajevo nadgledati vojne vježbe. O aktivnostima na granici, prebacivanju trojice mladića sa oružjem u Bosnu bio je obaviješten predsjednik srbijanske vlade Nikola Pašić. On je srpskom ambasadoru u Monarhiji naredio da vijesti prenese državnom vrhu ali on je to prenio previše diskretno, govoreći da su vježbe i pokazivanje moći na srpski vjerski praznik previše provokativni.

U atentatu je učestvovalo sedam osoba raspoređenih po maršruti od polja gdje su se održavale vježbe do Gradske vijećnice. Bili su to Mehmed Mehmedbašić, Vasa Čubrilović, Nedeljko Čabrinović, Cvetko Popović, Danilo Ilić, Trifko Grabež i Gavrilo Princip.

Čabrinovič je bacio bombu na povorku, ali je prijestolonasljednik odgurnuo bombu s krova i ona je pala na sljedeći automobil u koloni. Kad su ostali atentatori raspoređeni niz ulicu čuli eksploziju bombe napustili su svoja mjesta. Neobičnim spletom okolnosti, nadvojvodin automobil je u tom trenutku prošao pored Gavrila Principa, koji je iskoristio priliku i potegao pištolj. Prvim hicem je pogodio nadvojvodu, a drugi, namijenjen Oskaru Poćoreku, pogođena je vojvotkinja Sofiju.

Princip i svi ostali atentatori pohapšeni su i suđeno im je u ‘Solunskom procesu’ 1917. godine. Austro-Ugarska monarhija je odmah po dospijeću vijesti o atentatu na prijestolonasljednika optužila Srbiju i njenu vladu za organizaciju prevrata van svoje teritorije i provela samo formalnu istragu. Vijest o ubistvu je dobrodošla Austro-Ugarskoj, koja je samo čekala bilo kakav povod da zarati sa Srbijom, uvjerena da će je pokoriti i uništiti jednim udarcem. Namjere Austro-Ugarske najbolje se vide u ultimatumu upućenom Srbiji.

Uveče, 28. juna 1914. godine, u Sarajevu su izbile antisrpske demonstracije,a potom i neredi, pri čemu su napadane trgovine i kuće srpskog stanovništva. Treba istači da je tadašnji reis-ul-ulema Džemaludin Čaušević javno protestovao protiv pogroma i lično zaštitio nekoliko srpskih porodica.

Situacija za Austro-Ugarsku je nakon atentata bila jednostavna. Prijestolonasljednika su ubili pripadnici udruženja ‘Mlada Bosna’, koji su bili obučavani i naoružani u Beogradu. Austro-Ugarska policija je našla i dokument o organizaciji atentara, koji je potpisao Nikola Pašić 5. juna 1914. godine (dakle, 23 dana prije atentata), a gdje je napisan i nadimak jednog od atentatora. Srbija će 1917. godine pred sud izvesti sada nepoželjnog Dragutina Dimitrijevića Apisa zbog zločina nevezanih s ovim Sarajevskim atentatom i on će tada priznati da ga je organizirao u svojstvu ‘Glavnokomandujućeg Srpske vojne tajne službe’. Apis je na kraju, zbog drugih zločina, koje nije ni počinio, osuđen i strijeljan 1917. godine. Vrhovni sud Srbije će ga 1953. godine proglasiti nevinim za zločine zbog kojih je pogubljen.

Austro-Ugarska je nakon zvršetke istrage atentata Srbiji uputila ‘Julski ultimatum’, koji će Srbija u početku prihvatiti, da bi ga nakon dobijene ruske podrške potpuno odbacila. S druge strane, bez obzira na dokaze koji povezuju Srbiju s ubistvom Franza Ferdinanda, Austro-Ugarski car Franjo Josip žestoko se protivi objavi rata. Ali kriza stvorena atentatom u Sarajevu, za posljedicu ima da Austro-Ugarska 28. jula 1914. godine objavljuje rat Srbiji. Navodne riječi Franje Josipa nakon potpisivanja mobilizacije su bile: ‘Ja sam sve uradio najbolje što sam mogao, ali sada je sve gotovo.’.

Rusija ubrzo objavljuje rat Austro-Ugarskoj, a Njemačka isto čini prema Rusiji i Francuskoj. Počinje Prvi svjetski rat.